Ödül, Ceza Mı?

Ödüller, yazılı ve sözlü ödül, nesnel ödüller (incik bocuk, övgüler), etkinlik ödülleri, özel ayrıcalıklar (oyun oynama fırsatı, özel materyal kullanma, özel bir etkinliğe katılma), sembolik ödüller (iftihar listesi, övgü mektupları gönderme), öğretmen ödülleri (öğretmenle bir şey yapma fırsatı) gibi çeşitli şekillerde verilebilir. Çocukları  dürüstlüğe, motive etmeye veya olumlu davranışa teşvik etmek için kullanılan bir yol olarak bilinir. Bu durum uzun yıllardır iyi karakter özelliği özendirmek ve ortaya çıkarmak için kullanılmaktadır. Çoğu öğretmen pekiştirilmiş davranışı tekrar etmeyi ve ceza sonucu yaratacak davranıştan kaçınmayı öneren bu ‘davranışçı’ modele göre eğitim alıyor. Ödül sistemi ulaşılması en zor çocuklarda bile etkili olduğu hatta daha kolay ulaşarak değişim sağlanıldığı da söyleniyordu.  Fakat, birçok araştırma ödül sisteminin çocuklar üzerinde zararları etkileri olduğunu da vurgulamıştır. Ödül her ne kadar cezadan daha masum gözükse de, doğru zaman, yer ve durumlarda kullanılmadığında en az ceza kadar zarar verebilmektedir. Aşağıdaki yazı ödül sisteminin çocuklar üzerindeki etkilerine ve çözüm yollarına değinecektir.

Neden ödül zarar verebilir?

• Öncelikle çocuğun yapması gereken bir şeyi, iyi yapması durumunda sürekli ödüllendirilmesi, zaman içerisinde ödüle karşı bağımlılık ve ödülsüzlüğe karşı tahammülsüzlük geliştirmesine neden olabilir. Ödüle alışan bir çocuk bu ödüllerin devam etmesi için zamanla kural dışı veya yalan söyleme gibi olumsuz davranışlara başvurabilir.
• İkinci olarak, çocuk ödül alarak yapması gerekenlerin kendi sorumluluğu olmadığı algısına kapılabilir. Örneğin, ‘ödev yapması’ durumunda ödül verileceği söylenen çocukta ilgi ödülde kalır ve asıl sorumluluğu olan ödev yapmak bir araç olur ve ikinci planda kalır. Bu şekilde çocuk olumlu davranış ve/veya sorumluluk edinmesi yerine ödüle ulaşmaya yönelir. Aynı zamanda çocukta ödev yapmaya karşı iç motivasyonun bozulmasına neden olur ve ödev sadece dış motivasyonla yapılacak bir nesne haline gelir.
• Ödül, bazen de problemin gerçek nedenleri ile yüzleşmeyi zorlaştırarak sadece sorunların nedenlerini kısa bir süre örtmeye yardımcı olur. Örneğin, kardeşine vuran bir çocuğa ‘eğer kardeşine vurmazsan sana ödül vereceğiz’ denildiği zaman belki şiddeti kısa bir süre ortadan kaldırırsınız ama neden vurduğunun cevabını alamayabilirsiniz.

Sonuç olarak çocuklar ödül kazanmayı çoğunlukla öğretmenin veya ebeveyn tarafından verilen görevlerin tamamlanması, oyuncakların toplanması, öğretmennin dinlenmesi gibi davranışların sonucundan onaylandıklarını gösteren bir somut ifade olarak görmeye başlar. Bu durum, davranışa odaklanmak yerine yetişkine itaat durumunda ödül alındığını düşünme, ödülün bir araç olmaktan uzaklaşarak amaç haline dönüşmesine neden olabilmektedir.

Ödül yerine neler yapılabilir?

• Çocukla etkili iletişim kurma, ödül ve ceza yerine disiplini sağlamada kullanılabilecek en etkili yollardan biridir. Bununla birlikte çocuğa ödül verilecekse neden verildiği iyice açıklanmalıdır. Aksi takdirde çocuklar, sadece yetişkinin istediği davranışı yaptığı için ödüllendirildiğini düşünerek davranışının üzerine düşünmeyecektir. Çocuğun neden ödüllendirildiğini bilmesi davranışın kalıcılığını sağlamak açısından önemlidir.
• Ödül yerine davranışın altta yatan sebeplerine odaklanabiliriz. Ağlamak, direnç göstermek veya fziksel saldırganlık sadece buz dağının görünen yüzüdür. Bu davranışların altında yatan sebepleri görmeye çalışmak bile çocukları daha az savunmacı, sınırları ve kuralları dinlemeye açık ve problem çözmede daha yaratıcı hale getirecektir.
• Motive edici cümleler kurmak ödüllerden çok daha güçlü ve bağ oluşturma da yardımcı olacaktır. Örneğin, ‘ sana güveniyorum, yardım etmek istediğine inanıyorum’ ve ‘yardım istiyorsan haber ver’ cümlelerini kullanabilirsiniz. Bazı durumlar her ne kadar baş etmesi zor gözükse de ‘yanındayım’, ‘anlamak ve yardım etmek istiyorum’ mesajı davranışı anlamada ve çözüm yolu bulmada yardımcı olacaktır.